Làm sao để biết người này là thông minh để tuyển vào trường?
Có một số đại lượng có thể đo trực tiếp được. Thí dụ cân nặng. Chỉ cần có cái cân và để một người lên đó rồi nhìn kim chỉ khối lượng. Khá dễ. Nhưng mình cần biết là khi nói một người nặng 47kg và cũng người đó ngày mai cân 48kg. Cả hai số liệu có thể đúng. Nó phụ thuộc vào một số yếu tố như từ cái cân (có thể cái cân không đúng chính xác), có thể do cách đọc cái cân từ người đo (nhìn nghiêng có thể ra kết quả khác một chút), và từ đối tượng được cân (nếu mặc áo ấm dày, mang giày, đeo đồng hồ, vừa ăn xong…thì khác khối lượng với việc mặc y phục ngắn, vừa vào phòng vệ sinh ra, chưa ăn…). Có nghĩa là dù đo một đại lượng tương đối dễ như khối lượng vẫn có sai số.
Có một số đại lượng không đo trực tiếp được. Thí dụ cơn giận hay trí thông minh. Thế làm sao để đo cơn giận được bằng phương pháp khoa học Tây Phương?
Phải đo gián tiếp. Tuy không biết được chắc chắn một người đang giân hay không, mình có thể đo qua một số tiêu chí gián tiếp. Thường thì một người tức giân thì tim đập mạnh lên. Đây là một tiêu chí. Thế là ta có tiêu chí tim đập mạnh hơn bình thường là một tiêu chí của cơn giận. Nhưng tiêu chí này có thể đúng với xác suất tương đối thấp, thí dụ 20%. Thật vậy, một người mới tập thể dục về tim vẫn đập mạnh hơn dù chả giận, cùng nhiều nguyên nhân khác cơn giận làm tim đập mạnh. Thành ra, bài học đầu tiên là dùng một tiêu chí để kết luận khi muốn đo đạc một đại lượng “trừu tượng” (không đo trực tiếp được) là hơi thiếu cơ sở khoa học. Phải cần nhiều tiêu chí hơn. Ta có khái niệm mối tương quan (correlation). Khi cái này xảy ra thì cái kia có thể xảy ra. Tương quan không phải nhân quả (causation). Ta thấy tương quan ở hai đại lượng cơn giận và tim đập mạnh.
Tiêu chí thứ 2 là huyết áp tăng lên. Cũng như tiêu chí đầu, tiêu chí này có thể đúng với khả năng không cao lắm, thí dụ 20%.
Khi chập hai tiêu chí trên thì có khả năng người ấy đang giận lên cao hơn, ví dụ có thể 30%. Có nghĩa là khi một người có tim đập nhanh và huyết áp cao hơn thì phần lớn không phải do đang giận (70%). Hai tiêu chí là không đủ.
Tiêu chí thứ 3 là ngôn ngữ cộc cằn, thô lỗ và có thể chửi thề văng tục (thông qua quan sát, observation), thí dụ 15%. Tất nhiên người đó có thể không giận nhưng vẫn hay nói thế như một thói quen. Nhưng thường thì nói vu vơ như thế sẽ không liên quan đến việc tim đập mạnh và huyết áp tăng. Tức là nếu ta gom 3 tiêu chí trên thì đã có một xác suất cao hơn về việc kết luận người đó đang giận, có thể chưa được 20%+20%+15%=55%, nhưng cũng cỡ, thí dụ, 40%.
Tiêu chí thứ 4 là người đó tuyên bố (thông qua phỏng vấn) họ đang giận, thí dụ 30%. Chỉ tiêu chí này thôi không đủ kết luận người đó đang giận. Lý do là người ấy có thể là sếp, không giận nhưng giả vờ giận để la lối làm nhân viên tập trung làm việc hơn. Một lần nữa, một tiêu chí đơn lẻ không đủ sức đưa đến kết luận. Khoa học kiểu Mỹ này trở thành văn hoá rồi: một tiêu chí không đủ.
Tiêu chí nữa đến từ thần kinh não bộ (neuroscience). Khi cơn giận phát khởi, một vùng não kích hoạt mạnh hơn và có thể một vùng não khác bị ức chế. Máy móc có thể ghi lại điều này. Dữ liệu từ thần kinh não bộ hiện nay có giá trị khoa học cao, có độ tin cậy lớn. Tuy vậy, chỉ mỗi tiêu chí từ thần kinh não bộ vẫn không cho ta kết luận được người đó đang giận. Nguyên nhân có thể có những vấn đề khác làm vùng não đó bị hoạt động mạnh và vùng não khác hoạt động yếu đi chứ không chắc chỉ do cơn giận. Hơn nữa, để đo một đại lượng như cân nặng còn có sai số, như đã viết từ đầu, nên đo lường từ máy móc phức tạp trong thần kinh não bộ có độ chính xác không phải tuyệt đối. Tất nhiên đây là ví dụ, thực tế có thể có vài tiêu chí khác nữa.
Rồi gom các tiêu chí lại để kết luận cá nhân đó có giận không. Người ta thiết lập một lằn ranh mà dưới mức đó thì là chưa kết luận được, nếu cao hơn thì kết luận được. Cụ thể, trong tâm lý học, thông thường là 2 mức, 95% và 99%. Nếu gom các tiêu chí mà thấy đúng vượt mức đó thì kết luận là người đó có giận, không đủ thì thôi, không kết luận được.
Tương tự như thế, trường học có thể dùng kiểu như thế này, tức gom các tiêu chí lại để đánh giá cá nhân có thông minh hay đủ khả năng học ở trường nào đó. Từ đó ta tạm chia 2 cách chọn người vào học.
Cách 1 như một số trường ở Mỹ đang tuyển sinh. Trí thông minh không thể đo lường trực tiếp được nên phải đo gián tiếp. Một Đh, thí dụ Rollins College, có thể lấy những tiêu chí:
Điểm trung bình
Thư giới thiệu
Bài luận (3 bài)
Phỏng vấn.
5. Một kì thi chuẩn hoá (SAT).
6. Cống hiến cộng đồng.
Ban tuyển sinh sẽ gộp các tiêu chí lại để chấm điểm từng ứng viên. Rồi lấy từ trên xuống.
Cách 2 như trường Bách Khoa ở Sài Gòn là thì 3 môn toán (3 tiếng, mình nhớ ko rõ), Lý, và Hoá mỗi môn 2.5 tiếng hay đại loại như vậy. Bách Khoa sẽ chấm điểm từng môn rồi cộng lại. Xếp điểm ấy từ trên xuống thấp và lấy người vào cho đủ số lượng tuyển sinh. Ví dụ lấy 300 cho khoa Xây Dựng thì cứ lấy xong rồi cho ra điểm đậu.
Như đã nói, cách tuyển sinh kiểu 2 này chỉ căn cứ vào 1 kì thi. Khả năng rủi ro có thể có. Nếu người đi thi hôm đó bị đau bụng hay bịnh hay tai nạn giao thông…thì cơ hội đậu sẽ mất đi năm đó. Hơn nữa, do chỉ thi Toán, Lý, Hoá nên không dễ nhận ra khả năng trong một số lĩnh vực khác, thí dụ Công Nghệ Thông Tin. Có thể người học Hoá không giỏi nhưng họ có thể học CNTT tốt thì sao? Hơn nữa, chuyện gian lận hay mua điểm có thể dễ xảy ra hơn. Thí dụ người này học kém nhưng thi khoa Lịch Sử thì chỉ cần mua ban kiểm thi 2 người trong phòng là có thể trót lọt. Bởi vì thi kiểu này không cần quá khứ học tập (không cần điểm phổ thông nên dù thấp cũng không sao). Cách thi thứ 1 khó mua chuộc hơn vì kì thi chuẩn hoá SAT khó mua hơn. Dẫu có mua thì cũng còn điểm trung bình, thư giới thiệu….nên khả năng mua chuộc vài nhóm người là khó. Cái hay của cách tuyển sinh 1 là có không gian cho ứng viên thể hiện khả năng, năng lực qua bài viết, cũng như sự đánh giá từ giáo viên trong thư giới thiệu. Một điều hay nữa là thể hiện khả năng làm việc nhóm với người giỏi. Để được thầy cô viết thư giới thiệu thì cá nhân đó phải học khá và có quan hệ tốt với giáo viên. Đây là tiêu chí quan trọng cho cuộc đời tương lai. Hơn nữa, tiêu chí đóng góp cho xã hội cũng cần. Nếu bạn trẻ nào hay đi từ thiện, tham gia câu lạc bộ quét rác thành phố hay đại loại vậy thì được đánh giá cao hơn. Nó thể hiện khả năng cá nhân đó sẽ đóng góp cho xã hội tương lai.
Ưu điểm cách tuyển sinh thứ 2 là nhanh gọn, ít tốn kém. Nhiều môn học có thể cho thi trác nghiệm nên chấm rất nhanh, đỡ tốn kém. Chả cần đọc thư giới thiệu và thư tự viết nên ít tốn thời gian. Ở một đất nước cần xoá nghèo thì tuyển thứ 2 rất hợp lý vì ít tốn kém. Tuy vậy, cách tuyển này có thể để sót nhân tài với xác suất cao hơn. Việt Nam có nhiều trường tuyển cách thứ 2 và Mỹ thường tuyển cách 1.
Tuy vậy, bức tranh không hoàn toàn vì Việt Nam bây giờ rất đa dạng trong tuyển sinh vì có hợp tác nhiều trường nước ngoài, chương trình liên kết…Trong khi Mỹ cũng có trường ma, hay các trường Cao Đẳng Cộng Đồng không cần tuyển sinh phức tạp…
Từ chuyện đo cơn giận cho đến đo trí thông minh, khoa học Mỹ đã thành văn hoá rằng phải dùng nhiều tiêu chí mới tạm kết luận được. Không nên dùng một tiêu chí. Thành ra, nếu mình thấy số liệu nào bảo một trường Đại học Tây hay Tàu nào bảo là tốt nhất thế giới căn cứ theo 1 hay 2 tiêu chí thì mình chưa vội tin. Vì như đã nói, cần phải có nhiều tiêu chí gộp lại mới tạm kết luận được. Chất lượng Giáo Dục Đại Học là vấn đề phức tạp, không phải trong bài này. Nhưng mình cần biết một điều là cần gom nhiều tiêu chí để đi đến một kết luận trước những đại lượng không đo trực tiếp được.
Có một số đại lượng có thể đo trực tiếp được. Thí dụ cân nặng. Chỉ cần có cái cân và để một người lên đó rồi nhìn kim chỉ khối lượng. Khá dễ. Nhưng mình cần biết là khi nói một người nặng 47kg và cũng người đó ngày mai cân 48kg. Cả hai số liệu có thể đúng. Nó phụ thuộc vào một số yếu tố như từ cái cân (có thể cái cân không đúng chính xác), có thể do cách đọc cái cân từ người đo (nhìn nghiêng có thể ra kết quả khác một chút), và từ đối tượng được cân (nếu mặc áo ấm dày, mang giày, đeo đồng hồ, vừa ăn xong…thì khác khối lượng với việc mặc y phục ngắn, vừa vào phòng vệ sinh ra, chưa ăn…). Có nghĩa là dù đo một đại lượng tương đối dễ như khối lượng vẫn có sai số.
Có một số đại lượng không đo trực tiếp được. Thí dụ cơn giận hay trí thông minh. Thế làm sao để đo cơn giận được bằng phương pháp khoa học Tây Phương?
Phải đo gián tiếp. Tuy không biết được chắc chắn một người đang giân hay không, mình có thể đo qua một số tiêu chí gián tiếp. Thường thì một người tức giân thì tim đập mạnh lên. Đây là một tiêu chí. Thế là ta có tiêu chí tim đập mạnh hơn bình thường là một tiêu chí của cơn giận. Nhưng tiêu chí này có thể đúng với xác suất tương đối thấp, thí dụ 20%. Thật vậy, một người mới tập thể dục về tim vẫn đập mạnh hơn dù chả giận, cùng nhiều nguyên nhân khác cơn giận làm tim đập mạnh. Thành ra, bài học đầu tiên là dùng một tiêu chí để kết luận khi muốn đo đạc một đại lượng “trừu tượng” (không đo trực tiếp được) là hơi thiếu cơ sở khoa học. Phải cần nhiều tiêu chí hơn. Ta có khái niệm mối tương quan (correlation). Khi cái này xảy ra thì cái kia có thể xảy ra. Tương quan không phải nhân quả (causation). Ta thấy tương quan ở hai đại lượng cơn giận và tim đập mạnh.
Tiêu chí thứ 2 là huyết áp tăng lên. Cũng như tiêu chí đầu, tiêu chí này có thể đúng với khả năng không cao lắm, thí dụ 20%.
Khi chập hai tiêu chí trên thì có khả năng người ấy đang giận lên cao hơn, ví dụ có thể 30%. Có nghĩa là khi một người có tim đập nhanh và huyết áp cao hơn thì phần lớn không phải do đang giận (70%). Hai tiêu chí là không đủ.
Tiêu chí thứ 3 là ngôn ngữ cộc cằn, thô lỗ và có thể chửi thề văng tục (thông qua quan sát, observation), thí dụ 15%. Tất nhiên người đó có thể không giận nhưng vẫn hay nói thế như một thói quen. Nhưng thường thì nói vu vơ như thế sẽ không liên quan đến việc tim đập mạnh và huyết áp tăng. Tức là nếu ta gom 3 tiêu chí trên thì đã có một xác suất cao hơn về việc kết luận người đó đang giận, có thể chưa được 20%+20%+15%=55%, nhưng cũng cỡ, thí dụ, 40%.
Tiêu chí thứ 4 là người đó tuyên bố (thông qua phỏng vấn) họ đang giận, thí dụ 30%. Chỉ tiêu chí này thôi không đủ kết luận người đó đang giận. Lý do là người ấy có thể là sếp, không giận nhưng giả vờ giận để la lối làm nhân viên tập trung làm việc hơn. Một lần nữa, một tiêu chí đơn lẻ không đủ sức đưa đến kết luận. Khoa học kiểu Mỹ này trở thành văn hoá rồi: một tiêu chí không đủ.
Tiêu chí nữa đến từ thần kinh não bộ (neuroscience). Khi cơn giận phát khởi, một vùng não kích hoạt mạnh hơn và có thể một vùng não khác bị ức chế. Máy móc có thể ghi lại điều này. Dữ liệu từ thần kinh não bộ hiện nay có giá trị khoa học cao, có độ tin cậy lớn. Tuy vậy, chỉ mỗi tiêu chí từ thần kinh não bộ vẫn không cho ta kết luận được người đó đang giận. Nguyên nhân có thể có những vấn đề khác làm vùng não đó bị hoạt động mạnh và vùng não khác hoạt động yếu đi chứ không chắc chỉ do cơn giận. Hơn nữa, để đo một đại lượng như cân nặng còn có sai số, như đã viết từ đầu, nên đo lường từ máy móc phức tạp trong thần kinh não bộ có độ chính xác không phải tuyệt đối. Tất nhiên đây là ví dụ, thực tế có thể có vài tiêu chí khác nữa.
Rồi gom các tiêu chí lại để kết luận cá nhân đó có giận không. Người ta thiết lập một lằn ranh mà dưới mức đó thì là chưa kết luận được, nếu cao hơn thì kết luận được. Cụ thể, trong tâm lý học, thông thường là 2 mức, 95% và 99%. Nếu gom các tiêu chí mà thấy đúng vượt mức đó thì kết luận là người đó có giận, không đủ thì thôi, không kết luận được.
Tương tự như thế, trường học có thể dùng kiểu như thế này, tức gom các tiêu chí lại để đánh giá cá nhân có thông minh hay đủ khả năng học ở trường nào đó. Từ đó ta tạm chia 2 cách chọn người vào học.
Cách 1 như một số trường ở Mỹ đang tuyển sinh. Trí thông minh không thể đo lường trực tiếp được nên phải đo gián tiếp. Một Đh, thí dụ Rollins College, có thể lấy những tiêu chí:
Điểm trung bình
Thư giới thiệu
Bài luận (3 bài)
Phỏng vấn.
5. Một kì thi chuẩn hoá (SAT).
6. Cống hiến cộng đồng.
Ban tuyển sinh sẽ gộp các tiêu chí lại để chấm điểm từng ứng viên. Rồi lấy từ trên xuống.
Cách 2 như trường Bách Khoa ở Sài Gòn là thì 3 môn toán (3 tiếng, mình nhớ ko rõ), Lý, và Hoá mỗi môn 2.5 tiếng hay đại loại như vậy. Bách Khoa sẽ chấm điểm từng môn rồi cộng lại. Xếp điểm ấy từ trên xuống thấp và lấy người vào cho đủ số lượng tuyển sinh. Ví dụ lấy 300 cho khoa Xây Dựng thì cứ lấy xong rồi cho ra điểm đậu.
Như đã nói, cách tuyển sinh kiểu 2 này chỉ căn cứ vào 1 kì thi. Khả năng rủi ro có thể có. Nếu người đi thi hôm đó bị đau bụng hay bịnh hay tai nạn giao thông…thì cơ hội đậu sẽ mất đi năm đó. Hơn nữa, do chỉ thi Toán, Lý, Hoá nên không dễ nhận ra khả năng trong một số lĩnh vực khác, thí dụ Công Nghệ Thông Tin. Có thể người học Hoá không giỏi nhưng họ có thể học CNTT tốt thì sao? Hơn nữa, chuyện gian lận hay mua điểm có thể dễ xảy ra hơn. Thí dụ người này học kém nhưng thi khoa Lịch Sử thì chỉ cần mua ban kiểm thi 2 người trong phòng là có thể trót lọt. Bởi vì thi kiểu này không cần quá khứ học tập (không cần điểm phổ thông nên dù thấp cũng không sao). Cách thi thứ 1 khó mua chuộc hơn vì kì thi chuẩn hoá SAT khó mua hơn. Dẫu có mua thì cũng còn điểm trung bình, thư giới thiệu….nên khả năng mua chuộc vài nhóm người là khó. Cái hay của cách tuyển sinh 1 là có không gian cho ứng viên thể hiện khả năng, năng lực qua bài viết, cũng như sự đánh giá từ giáo viên trong thư giới thiệu. Một điều hay nữa là thể hiện khả năng làm việc nhóm với người giỏi. Để được thầy cô viết thư giới thiệu thì cá nhân đó phải học khá và có quan hệ tốt với giáo viên. Đây là tiêu chí quan trọng cho cuộc đời tương lai. Hơn nữa, tiêu chí đóng góp cho xã hội cũng cần. Nếu bạn trẻ nào hay đi từ thiện, tham gia câu lạc bộ quét rác thành phố hay đại loại vậy thì được đánh giá cao hơn. Nó thể hiện khả năng cá nhân đó sẽ đóng góp cho xã hội tương lai.
Ưu điểm cách tuyển sinh thứ 2 là nhanh gọn, ít tốn kém. Nhiều môn học có thể cho thi trác nghiệm nên chấm rất nhanh, đỡ tốn kém. Chả cần đọc thư giới thiệu và thư tự viết nên ít tốn thời gian. Ở một đất nước cần xoá nghèo thì tuyển thứ 2 rất hợp lý vì ít tốn kém. Tuy vậy, cách tuyển này có thể để sót nhân tài với xác suất cao hơn. Việt Nam có nhiều trường tuyển cách thứ 2 và Mỹ thường tuyển cách 1.
Tuy vậy, bức tranh không hoàn toàn vì Việt Nam bây giờ rất đa dạng trong tuyển sinh vì có hợp tác nhiều trường nước ngoài, chương trình liên kết…Trong khi Mỹ cũng có trường ma, hay các trường Cao Đẳng Cộng Đồng không cần tuyển sinh phức tạp…
Từ chuyện đo cơn giận cho đến đo trí thông minh, khoa học Mỹ đã thành văn hoá rằng phải dùng nhiều tiêu chí mới tạm kết luận được. Không nên dùng một tiêu chí. Thành ra, nếu mình thấy số liệu nào bảo một trường Đại học Tây hay Tàu nào bảo là tốt nhất thế giới căn cứ theo 1 hay 2 tiêu chí thì mình chưa vội tin. Vì như đã nói, cần phải có nhiều tiêu chí gộp lại mới tạm kết luận được. Chất lượng Giáo Dục Đại Học là vấn đề phức tạp, không phải trong bài này. Nhưng mình cần biết một điều là cần gom nhiều tiêu chí để đi đến một kết luận trước những đại lượng không đo trực tiếp được.
